بررسی تطبیقی و تحلیلی تأویل‏های عرفانی نجم‏الدین رازی و نظّام نیشابوری

عرفا و صوفیه به تأویل و باطن قرآن توجهبسیار کرده‌اند. از این رهگذر، برداشت‌های ویژه‌ای از آیات قرآن دارند و مبانی نظری و سیروسلوک عرفانی خود را با آن سنجیده‏اند. ازجمله، نظّام نیشابوری -ادیب و عارف سدۀ هشتم یا نهم قمری- در غرائب‌القرآن و رغائب‌الفرقان آیاتی از قرآن را، پس از تفسیر، تأویل کرده است؛ گرچه در این کتاب، او از مبانی اعتقادی و روش «تأویلات نجمیه» اثر پذیرفته که نجم‏الدین رازی نگاشته است، عارف نامی سدۀ هفتم که به دایه شهرت داشت. نیشابوری خود نیز به این اثرپذیری اشاره می‏کند و می‏گوید تأویل‏هایی را از میان گفته‏های رازی انتخاب کرده است که به امکان «جمع» نزدیک‏تر باشد، تأویل‏هایی که در آن جنبه‌های ظاهری و باطنی آیات قران، هر دو، در نظر گرفته شده‌است. او نوشته‏های رازی را با روش‏های گوناگون تلخیص می‌کرد، تغییرات ادبی یا محتوایی در آن می‏داد و  گاه، مطالبی را بدان می‏افزود. وی آیاتی را از دیدگاه خود تأویل کرده است، اما حتی این تفسیرهای مستقل هم در چارچوب مبانی و روش تأویلی عارفانی مانند نجم‌الدین رازی قابل ارزیابی است. نیشابوری با ادبیات عرب به‏خوبی آشنا بود و ذوق عرفانی بسیاری داشت. بدین‏ترتیب، بررسی تطبیقی تأویل در آثار این دو دانشور می‏تواند نگرشی تازه به گفته‏های آنان به وجود آورد؛ در این مقاله، با روشی توصیفی وتحلیلی، این تأویل‏ها را بررسی کرده‏ایم.